Joseba Garmendiak (Urretxu, 1968) Ekonomia eta Antropologia ikasketak ditu eginak eta unibertsitateko irakaslea da. Konpromiso politikoa da bere bizitzako ardatzetako bat: Ikasle Abertzaleen sorreran parte hartu zuen, zinegotzia izan zen, Udalbiltzan lan egin zuen… Bi urte eta zortzi hilabete eman zituen kartzelan.
Ekonomia ikasketak egin zenituen. Zergatik?
Matematika ikasi behar nuen, baina kuadrillarekin Urbiara joan nintzen eta bertan Matematika ikasi zuen tipo bat ezagutu nuen. Oso jatorra zen, baina erotuta zegoen. Hala, aldatzea erabaki nuen. Zalantza izan nuen, Filosofia edo Ekonomia. Azkenean Ekonomia ikasi nuen gizartea eta munduan gertatzen diren gauzak ulertzeko oinarri ezinbestekoa delako.
Nondik nora aritu zara lanean?
Ostalaritzan, hondartzako hamakak egiten, eskola partikularrak ematen, aholkularitza batean… Dagoeneko 20 urte baino gehiago daramatzat unibertsitatean eskolak ematen. Bilboko unibertsitate eskolan hasi nintzen eta ondoren Leioara joan nintzen. Elkanora itzuli nintzen eta egun Gasteizen lan egiten dut.
Asko aldatu al dira unibertsitatea eta gazteak?
Uste duguna baino gutxiago. Lehengo masifikazioa nabaritzen dut. Gela berri bat ireki ahal izateko 100 ikasle baino gehiago behar dira. Kontraesan handia dago. Boloniako prozesuan sartu gintuzten Europa iparraldeko metodo pedagogikoak ezartzeko (parte hartzaileagoa, ebaluazio jarraitua, lan gehiago eta azterketa gutxiago…), baina ez dituzte Europa iparraldeko ratioak gurera ekarri nahi. Han gelek 15-20 ikasle dituzte. Bolonia aplikatu nahi izan dute, baina inbertsiorik egin gabe. Aurrerakuntza batzuk egon dira –baliabide teknikoak, lan baldintzen hobekuntza txikia…–, baina behin-behinekotasun tasa handia da eta kontratu partzial asko daude, miseriazko soldatekin. Erronka asko daude. Hala ere, bere hutsune, akats eta inertzia guztiekin ere, unibertsitateak bere funtzioa betetzen du. Bestalde, gazteak umetuagoak daudela esaten dute, baina nik ez nuke hori esango. Duela 20 urtekoak eta egungoak antzekoak dira.
Ez al duzu uste garai bateko gazteak politizatuagoak zeudela?
Ez zait hori iruditzen. Gizartearen bi herenetan egoera ekonomikoa hobea dago eta gazte horiek aukera gehiago dituzte. Hori dela eta, beste era batera ematen dute denbora. Gizartearen bi herenetan kontsumismo handiagoa dago. Beste herenak ez du kontsumismorako aukerarik. Baina politizazioari dagokionez, 1980ko hamarkada gatazkatsuan ere ez zegoen sekulako kontzientziazioa eta militante pila. Parte hartzea eta inplikazioa ez zen egungoa baino handiagoa. Askotan iragana mitifikatu egiten da. Egun ez dago kontzientzia sozial baxuagoa.
Egoera ekonomikoari buruz zer diozu? Duela 13 urte krisi latza bizi izan genuen, orain pandemiak beste bat ekarri du. Nora goaz?
Pandemiari lotuta dagoen krisi koiuntural bat sufritu dugu. Baina errebote efektua egon da: konfinamendu zorrotzaren garaian ezin zen ezer erosi dena itxita zegoelako, baina gero errebotea egon da. Hori bai, sektore batzuk ez dute berreskuratuko azken urtebetean galdu dutena: ostalaritzak, turismoak… Gainera, merkataritzan ohitura aldaketa egon da. Internetez erostera ohitu gaituzte eta horrek dendei kalte egin die.
«Langileen parte hartzea sortzen den aberastasunean geroz eta txikiagoa da. Azken 30 urteetan gutxitu egin da»
«Ez gara krisitik aterako ez baditugu 1960ko eta 1970eko hamarkadetako oinarrizko kontsentsuak berreskuratzen»
Ez zaude kezkatuta, beraz?
Oraindik ez dugu berreskuratu 2008ko krisiaren aurreko egoera, ez Barne Produktu Gordinari dagokionez eta ezta enplegu mailari dagokionez ere. 2008ko krisia ez dugu gainditu oraindik. Krisi hori sortu zuten faktoreak oraindik ez dira konpondu. Ekonomiak metatzen duen kapitala ekonomia produktibora bideratu beharrean, ekonomia finantzariora eta espekulatzailera bideratu da neurri handi batean. Eta sortzen den aberastasunean langileen parte hartzea geroz eta txikiagoa da. Azken 30 urteetan gutxitzen joan da eta ezberdintasun sozialak areagotu egin dira. Bi faktore horiek elikatu egiten dira, ekonomia finantzarioa puztu egiten da eta une batean eztanda egiten du. Gainera, familiak eta enpresak zorpetuta bizi dira. Modelo horrek eztanda egin du, 30 urtetan azpian metatu denarengatik.
Eta nola aldatu eredu hori?
Ez gara krisitik aterako ez baditugu 1960ko eta 1970eko hamarkadetako oinarrizko kontsentsuak berreskuratzen: soldatak duinak izan behar dira eta zergak justuak izan behar dira. Enplegu bat lortzeak bizitza duin bat izatea bermatu behar du. Egun, enplegua duen jendea pobrezian dago, Caritasen txostenaren arabera. Zergei dagokienez, azken 40 urteetan aberatsenei zergak jaitsi zaizkie etengabe. Egoera hain da bidegabea, non herrialde aberatsenek multinazionalei mundu osoan zergak igo behar zaizkiela erabaki duten.
Zeintzuk dira egungo erronka nagusiak?
Ekonomia produktiboa erdigunean jartzea, populazio osoaren bizitza duina bermatzea eta gazteei bizitza proiektu bat eraikitzeko gaitasuna eta baliabideak eskaintzea. Beste erronka demografikoa da. Hurrengo bi hamarkadetan osasun eta zaintza arloko beharrak askoz ere handiagoak izango dira. Gainera, enpresek zailtasunak izango dituzte behar dituzten langileak lortzeko. Bai edo bai, etorkinak beharko ditugu.
Nola ikusten duzu euskal gizartea?
Krisiak gizartearen heren batean inpaktua izan du. Gizartearen zati handi batek ezin du bizitza proiektu bat eraiki. Pobrezia poltsak osatzen dituzten taldeek asko kezkatzen naute, eta hor erronka garrantzitsua dugu. Beste gauza batzuetan aurrerapauso nabarmenak eman dira: genero kontuetan, emakumeen askapen eta berdintze prozesuetan, LGTBI taldeetan… Hirugarren adinekoen zaintzak ere asko kezkatzen nau. Pandemiak osasun publikoaren garrantzia agerian jarri du.
Eta politikari dagokionez?
Jendea askoz ere lasaiago eta zoriontsuago bizi da, ez baitago lehen zegoen tentsio puntua. Batzuk negatiboa dela uste dute, baina nire ustez positiboa da. Ezin daiteke askapen prozesu bat martiriorekin edo sufrikarioarekin lotu etengabe. Nahiz eta badakigun, kataluniarrek erakutsi digute, prozesuak kostu batzuk izango dituela. Subiranotasunak ekonomia hobetzeko, gizarte justuagoa eraikitzeko eta pertsonen ongizatean eragiteko balio duela sinistu eta sinestarazi behar dugu. Baina oraindik aurreko egoera politikoaren digestioa egiten ari gara. Jendeak lasaitasunarekin bizi nahi du. Gatazka politiko krudela bizi izan dugu eta pertsona asko krudelkeria horren ondorioak jasaten ari dira oraindik. Indarra berreskuratzen ari gara. Bisio estrategikoa izan behar da, herrien denborak ez baitira pertsonen denborak bezalakoak. Pozik eta lasai nago daramagun ibilbidearekin.
Ez duzu gizartea desaktibatuta ikusten, beraz.
Pertzepzio horiek subjektiboak dira. Azken urteetan egon den mobilizazio maila begiratuko bagenu, beharbada aurreiritzi hori aldatu egingo genuke. Herrian bertan duela 40 urte ez zeuden mugimenduak ditugu: pentsiodunena, anbulatorioko arreta gunearen aldekoa… Eta beste askok inurri lana isilean egiten dute: etorkinekin, adibidez.
Konpromiso politikoa etxetik datorkizu.
Aita zinegotzia izan zen. Nire inplikazio politikoa oso gaztetatik dator, ezkerreko mugimenduetan, abertzaleetan eta arlo sozialean. Ibilbidean, konpromiso ezberdinak hartzea tokatu zait: Ikasle Abertzaleen sorreran, Euskal Herritarrokekin zinegotzi, Udalbiltzan, etorkinekin, Altsasun gertatutakoaren inguruan… Ahal dudan tokian, laguntzen.
«Erronka nagusiak ekonomia produktiboa erdigunean jartzea eta populazio osoaren bizitza duina bermatzea dira»
«Politikari dagokionez, jendea lehen baino lasaiago bizi da, ez baitago lehen zegoen tentsio puntua»
Udalbiltzarekin hartutako konpromisoa garesti ordaindu zenuen.
Beste batzuk garestiago ordaindu dute oraindik. Espetxera eraman ninduten, eta hor eman nituen bi urte eta zortzi hilabete. Esperientzia onak eta txarrak pasa nituen. Kartzela pertsonarekin amaitzeko pentsatua dago. Bi epaiketa izan nituen eta bietan absolbitu egin ninduten.
Kartzelan esperientzia onak eta txarrak bizi izan zenituela esan duzu.
Txarretatik has gaitezen. Espetxea ingurune biolento bat da. Indibidualismoa bultzatzeko eta pertsonaren duintasunarekin amaitzeko diseinatua dago. Tentsioa etengabea da eta sufrikarioa ere nahiko handia. Eskerrak gainontzeko preso politikoekin eta preso sozialekin elkartasun harremanak genituen. Baina espetxea presoen arteko mesfidantzak eta borrokak bultzatzeko diseinatua dago. Bestalde, senitartekoak eta lagunak Aranjauezeraino joan behar izatea arriskutsua da.
Eta onak, zeintzuk?
Espetxean egiten dituzun harremanak askoz ere biziagoak, sakonagoak, garbiagoak eta goxoagoak dira. Krudelkeria sufritzen den tokietan samurtasuna pizten da. Espetxean momentu magikoak ere bizitzen dira eta horiek txarrak baino askoz ere gehiago gogoratzen dituzu. Bestalde, pazientzia eta diziplina asko lantzen dira.
Aurrerantzean espetxeak jaurlaritzak kudeatuko ditu. Zer espero duzu?
Eredu modernoagoa eta gizatiarragoa ezartzea eta masifikazioarekin amaitzea espero dut. Haxixa saltzeagatik espetxean urteak eman dituen jendea ezagutzen dut. Uruguain kontsumoa legalizatu dute eta hemen jendea kartzelan sartzen dute… Bestalde, zigorrak gogortzearen aldeko tendentzia horrek kezkatu egiten nau. Epaile, abokatu eta fiskalek hilabete batzuk pasa beharko lituzkete espetxean, benetako baldintzak ezagutzeko. Pertsona bati urte askotako zigorra ezartzea eta berrikusteko aukera ez egotea sekulako hanka-sartzea iruditzen zait. Mugetatik edo normalitatetik kanpo daudenekin duen jokaera begiratu beharko genuke gizarte bat epaitzeko. Pobreekin, etorkinekin, arraza ezberdinetakoekin dugun jarrera begiratuta ikusiko dugu nolako gizartea dugun, ez gainontzekoei eskaintzen diegun tratua begiratuta.
Dantzari nekaezina
Joseba Garmendia Irrintzi taldeko dantzaria izan zen eta Antion ezpata dantza egin zuen. «Urte ederrak izan ziren. Oso ondo pasatzen genuen. Bezperan urduri egoten ginen, baina eguna oso polita izaten zen. Sekulako parranda egiten genuen, jaitsiera oso hunkigarria zen… Ez dakit dantzari ona nintzen, baina hanka asko altxatzen nuen eta jendeak horri balioa ematen zion. Baina hanka hainbeste altxatu ez arren, ni baino finagoak eta eleganteagoak diren dantzariak ikusi ditut. Horri garrantzia eman behar zaio. Hanka igotzea ariketa fisiko hutsa da. Irrintzi dantza taldea utzi nuen, baina Antiora joaten naiz urtero».
Egungo dantzariak «oso ondo» ikusten ditu. «Dantzatzeko modua aldatu egiten da. Guri irakatsi zigutenek estilo jakin bat zuten, guk beste bat ezarri genuen eta egun beste estilo bat dago», azaldu du. Emakumeek ezpata dantza egitearen alde dago. «Aurrerakuntza iruditzen zait genero ezberdintasuna ezabatzea. Gainera, ikusgarritasuna ematen dio ezpata dantzari».
Dantza oso gustuko du. Ikasle garaian, Bilbora Ekonomia ikasketak egitera joan zenean, Santutxuko dantza taldean aritu zen. «Jaietan dantza egitera animatzen naiz. Euskal dantzez aparte, beste dantza batzuk ere egiten ditut. Parranda saltsero bat egiteko eta musika onarekin dantza egiteko gogoa dut».
Tokiko garapena (horretan aritu da azken 10 urteetan, Sakanan), mendia, argazkilaritza, literatura, musika, lagunarteko bazkariak eta afariak, bidaiatzea eta itsasoko kayak-a ere gustuko ditu.
