Euskal Herriko Unibertsitateko Hizkuntzaren eta Literaturaren Didaktikaren arloko irakaslea eta Literatura Konparatuan eta Ikasketa Literarioetan doktorea den Aiora Sampedro Alegriak (Beasain, 1993) Harkaitz Cano idazlearen ibilbidea eta euskal sistema literarioaren azken aldaketak ulertzeko gakoak bildu ditu.
Harkaitz Cano eta gaur egungo euskal literatura sistema izenburuarekin liburua argitaratu duzu. Zein izan da abiapuntua?
Abiapuntua izan zen aztertzea Harkaitz Canoren kasua, esanguratsua delako bere belaunaldian. Ziurrenik, Kirmen Uriberekin batera, idaztetik bakarrik bizi den idazle bakanetako bat da euskal literaturan. Niretzat zen interesgarria ikustea zerk ahalbidetzen zuen hori. Horrek, sistemaren egoera, zein hutsune izan ditzaken eta abar ezagutzera eraman ninduen.
Zein hipotesitan oinarrituta hasten duzu lana?
Gure kasuan ikusten dugu Harkaitz Cano dela idazle eklektiko bat, ia denetik egiten duena. Narratiban aritzen da, poesian, saiakeran, saritua izaten da, kritikak ere aitortzen dio lana… Daukan sare horrek ahalbidetzen dio literaturatik bizitzea. Uste dut eklektikotasun horrek ematen diola aukera.
Nora jo duzu informazioa jasotzeko?
Saiatu naiz gaur egungo humanitate digitalak, teknika informatikoek ematen dizkiguten aukerak erabiltzen, eta datu baseak sortzen. Eskura ditugun datu baseak, beste jende batek egindakoak erabili ditut. Adibidez, Euskal Literaturaren Apalategia, Juan Luis Zabalak elikatzen duena, Literaturaren Zubitegia, Armiarma webgunea, non bertan dauden idazleen datu baseak, argitaratu duten lan guztiena, horiei egindako kritikena… Hori guztia erabili dut datu base bat sortzeko, non bildu dudan zenbat idazle ditugun gaur egun lanean, horien generoa, jatorria, zer lantzen duten, zer maiztasunekin argitaratzen duten, begiratu dut urtean zenbat liburu argitaratzen dituzten euskaraz, zein generotan… Ahalik eta informazio osatuena bildu, eta hortik, saiatu naiz, ondorio batzuk ateratzen.
Ondoren, kasu singular batekin alderatu egin dut, ikusteko zertan zen esanguratsua Canoren kasua. Hala, deskubritu dut, hainbat genero, maiztasun dezentekoarekin argitaratzen duela…
Harkaitz Canorena jo duzu?
Bai, eta beti atsegin onez erantzun izan dit, baina ez nuen nahi ikergaiarengana gehiegitan jo, desatsegin ez zedin sentitu, bere lanaren inguruan eta bere bizitzaren inguruan galdetu behar duzulako eta ikertu behar duzulako.
Bestalde, bai egin ditut elkarrizketak argitaletxeekin, zeren topatu nuen hutsune bat datu ekonomikoen inguruan. Baditugu datuak eskuragarri; zenbat idazle dauden, nor diren nongoak, zenbat argitaratzen duten, zer argitaratzen duten… Baina ez dakigu zenbat saltzen den, zenbat kostatzen den liburu bat saltzea, liburu horretatik zenbat etekin ateratzen den eta nora doazen bideratuta… Hor hauteman nuen hutsune bat nire ikerketarako bertarako, beraz, jarri naiz harremanetan guztiekin.
Argitaletxeekin lana erraza izan al da?
Harritu nau zenbat eskuzabaltasun dagoen euskal literaturan. Astegun buruzuri batean, edozeinengana jotzen duzu, idazten diozu galdera batzuk egiteko, denek baietz esaten dizute eta denek argitaratzeko aukera ematen dizute gainera. Horrek harritu egin nau.
Eta zein hutsune hauteman duzu?
Irakurleak falta zaizkigula, seguru asko. Hizkuntza badago diglosi egoera batean, eta badakigu gero eta irakurle gutxiago daudela, orokorrean industrian, beste aisialdi molde batzuetara jotzen dutelako. Baina gainera, badaude elebidunak diren irakurleak, eta askotan ikusten dugu, haurtzaroan euskaraz irakurtzen dutenek, ohitura hori galtzen dutela heldu arora iristen direnean, edo irakurtzeari uzten diote, edo irakurtzen jarraitzen badute, beste hizkuntza batzuetan egiten dute. Eta hor dago niretzat gakoa, ikertzen jarraitzeko bidea; zergatik, nola gertatzen den hori, nola irakasten dugun irakasleok euskal literatura, zeren euskal literatura erakusten dugunean irakurleak baditugu eskoletan eta gero galdu egiten ditugu. Horregatik, zein diren hobetu daitezkeen teknikak, zein diren arrazoiak galtzeko, hori da arreta eman didana.
Idazleek eurek badute askatasuna gaiak, generoak… aukeratzeko?
Hori agian beraiei galdetzea da onena. Tesian bai, aipatzen dut, gai batzuk badirela modan egoten direnak, orokorrean. Askotan literaturak badauka, eta Harkaitz Canorekin aipatzen nuen, literaturak badaukala balio sozial bat, subertsibo bat, katartiko bat. Berak aipatzen du, Twist eleberriaz ari denean hitz egiten, berak antzeman duela irakurle klubetan adibidez, sentitu dutela harremana literatura horrekin euskal gatazkari buruzkoa delako. Literaturak badauka harremana gizarte gaiekin, gizartean badagoelako narratiba bat partekatzen dena, eremu guztietan; politikan badago narratiba bat, historia egiteko narratiba bat egin behar da eta literaturak hor badauka bere lekutxoa.
Askatasuna? Idazle batzuek aipatzen dute sentitzen dutela behar bat edo eskaera bat gizartearen aldetik. Hori izan daiteke, askatasuna edo ez askatasuna baino, bultzada bat edo.
Eta sorpresarik izan duzu?
Sorpresa bezala aipatuko nuke lehen esandakoa. Harritu nau ikusteak zenbat bolondres dagoen euskal literaturan. Gure argitaletxeek, normalean, langile bat eta lau bitartean izan ohi dituzte, eta hortik kanpora egiten den lan guztia, normalean bolondresa da, ordainsaririk gabekoa, eta jende asko dago horren atzean lanean. Agian euskal komunitatea bera ez da kontziente honetaz, zer lan dagoen euskal literatura argitaratzearen atzean, eta agian ez zaiola ematen behar lukeen aitortza egiten duten lanari, idazleei, editorei, editoreen laguntzaileei, irakurleei… ekosistema mugiarazten duten guztiei, alegia.
Asebeteta gelditu zara lana eginda?
Lagun batek esaten zuen tesiak ez direla amaitzen, abandonatu egiten direla. Liburuekin ere gertatzen da. Iristen da momentu bat bukatu behar dena. Bideak bai, geratu zaizkit, adibidez, Ipar Euskal Herriko datuak biltzea falta izan zait, zeren orokorrean ez ditugu hain eskura, ez direlako argitara eman, ez direlako ikertu, beraz, hor badaukat bide bat, lana osatzeko bera.
Beste alde batetik, aztertu nahiko nuke nola ari garen irakasten literatura eta nola ari garen komunikatzen baita ere, hor hutsune bat egon behar duelako. Uste dut komunikabideek badutela pisua inguruko hizkuntza handietako, gaztelania eta frantsesa datozkit burura, literatura gizarteratzeko orduan, eta gu ez gara iristen ari gure neurriagatik. Baina beste zerbait ere egon daiteke. Hori ere begiratzea gustatuko litzaidake. Arantza ez nuke esango, uste dut ikerketak beti uzten duela beste bide bat.
