Goierriren erraiak lurreratzen
Ikuspegia Gabiriako hilerriko muinotik. Jatorri, osaera, adin eta formazio geologiko askotako mendiak ikus daitezke. / K. Van den Driessche
Lurraldearen sorreraren eta eraldaketaren erakusleiho geologiko aberatsa da Goierri. 200 milioi urteko historia aztertu eta mapa geologikoan kokatu du Koen Van den Driessche geologo beasaindarrak, Gabiriako begiratokitik.
Milaka herritarri aldamenetik igarotzerakoan oharkabean pasatzen zaien errepide ertzeko harri eta sedimentu geruza batzuei begira dago Koen Van den Driessche, Beasaingo Astigarreta auzoan bizi den geologo belgikarra. «Duela 100 milioi urteko maila geologikoan gaude hemen. Metro bateko geruza denboran 100.000 urte dira». Geologoaren begi zailduaz, Goierriko formazio eta fenomeno geologikoak ikertzen denbora darama Van den Driesschek. Euskal kostaldeko flysch ospetsuen eta garrantzitsuen ondoan, Goierri ere flyschez josita dagoela dio. Liluratuta dauka Gipuzkoak: horren lurralde murritzean, azken 200 milioi urtetako fenomeno geologiko ia guztiak topa daitezke. Paisaia behatzea da denboran bidaiatzeko trikimailua.
Ganten (Flandria) jaioa, Bruselan ikasi zuen Geologia Van den Driesschek. Gipuzkoako mapa geologikoa ondu du. Kostaldeaz bestela, Goierriko geologia oso gutxi ikertu izan dela harritu da. Egin duen eta egiten ari den lana erakusteko, eta oinpeko lurraz gehiago jakiteko, hitzaldi-txango parea gidatu zituen Ormaiztegin urrian; aste honetan Urretxun izan da hizlari, eta prest dago langintza dibulgatzailean jarraitzeko.
Koen Van den Driessche geologo beasaindar-belgikarra, lehengo ostiralean Gabiriako herrigunean, mapa geologikoarekin. / Aimar Maiz
Goierriko begiratokietako batera joatea gomendatu du, hasteko. «Helburua paisaiari begiratzea da». Gabiriako hilerria dagoen muinoa aparta dela irizten dio Goierri behatzeko, Gipuzkoaren hegoalde guztia jotzen baitu begi-bistak. Ikusten diren mendikate, mendi eta muinoei begira, eta horien lurrazalean aurkitu dituen egitura, harri eta formazioak irakurrita, Goierriren sorkuntzaz, eraldaketaz eta 125 milioi urteko historiaz mintzatu da.
Gizakiak denbora geologikoan duen lekuan jarri behar du, lehenbizi. Literalki, eskalan, azken segundoan munduratu da gizakia, unibertsoaren sortzaile dela uste badu ere. Iberiar penintsula Ternuarekin bat eginda egon zen, plaken mugimenduak Pangea kontinente bakarrean bildu zuen lur gaineko mundua, eta behetik zerion beroak hautsi eta berriro barreiatzen hasi ziren gero. Iberiar penintsula Bretainiako kostari itsatsita egon zen, harik eta itsas adar batek zartatu eta urruntzen hasi arte, biraketako presioaren ondorioz Pirinioak goratzeraino.
Ormaiztegitik Gabiriarako goiko errepidearen mazela batean, dinosauroen garaiko flysch beltza topatu du Van den Driesschek, 100 milioi urtekoa. «Gipuzkoa, neurri handian, ozeanoaren adar bat zen une hartan. Itsas hondoa zen hau, eta hautsa ganbaran pausatzen den abiaduran sedimentatu ziren aireak ekarritako partikulak, baita organismoen maskorrak ere, gehienak karbonatozkoak. Buztin ta karbonato nahasketazko tupa edo marga sortu zen. Kontinentetik hain urrun ez zegoenez, tarteka korronte modura harea, harriak eta egur zatiak iristen ziren, eta tuparekin nahasten ziren».
Jario hori adierazten du, etimologikoki, ‘flysch’ hitz suitzar-alemanak. Fluitu, jariatu esan nahi du literalki. «Hemen eta Ormaiztegiko autobidean dauden marga ilun horiek flysch beltzak dira; itsasoa artean oso irekia ez zenez eta korronte sakonik ez zegoenez, oxigeno ekarpenik ez zuelako jaso da beltza. Beltzagoa zaharragoa da. Tupa hori hasieran gogorra da, baina pusketan xehatzen da pixkanaka. Baserri batzuk horrekin daude eraikita, eta euritik babesteko asko kalatu behar izaten dira».
Lurpeko bolkanismoaren aztarnak
Gipuzkoa eta ingurua duela 100 milioi urte.
Itsaspeko geruza horietan, lurpeko bolkanismoaren intrusioak edo sill-ak ere ugari aurkitu ditu Van den Driesschek Goierrin. Sedimentu geruzen artean tartekatutako magma isuri luzeak dira. Gabiriako herrigunea kokatuta dagoen muinoa, adibidez; edo Areatzako San Migeleko bihurgunera jaisten den lur-mihia. Flyscha baino gogorragoa da intrusio bolkanikoa, eta erliebean muino edo mendiak hargatik mantendu dira altuera aipagarrietan. Mota bereko sill azpibolkanikoak daude Samiño-Izazpi-Kizkitza-Murumendi kordal osoan.
Lurpetik itsasora ateratzen den labazko almohadilla formazioak ere badaude Zumarraga-Urretxuko bidegorrian eta Soraluzen. Denboran, flysch beltzaren ondorengoak dira kareharrizko flyschak, 80 milioi urtekoak. «Tarteko 20 milioi urteetan itsaso azpiko bolkanismoa egon zen».
Herrigune bateko eraikinen hormen artean ibiltzea eta lurreko harlauzak zapaltzea, inguruko geologia ezagutzeko aukera bilakatzen ditu Van den Driesschek. «Hareharri batzuk ikusgarriak dira. Aire librera milaka urtean egon izanaren aztarnak eta erosioak dituzte batzuek, eliza atzekoek adibidez. Donostiako eraikinetako kareharriak marroiak dira. Horma berriagoetako grisagoak, aldiz, kareharri urgonianoak dira, Lasturdik berrikiago ekarriak». Petrologia aztertzeko herri barruko txangoak interesgarritzat jotzen ditu geologoak, beren animali aztarnen fosil eta guzti: «Herri bakoitzean errepresentazio geologiko bat dago. Astia hartuta, harrizko horma batean altxorrak aurki ditzakezu: hemen egur arrastoak daude, Iberia barrualdeko oihan tropikal bateko garo arboriformeenak. Flyscheko jarioak arrastatuta sedimentuan kontserbatuta geratu dira. Zuhaitz horiek dinosauroek ikusi zituzten», dio Gabiriako udaletxeko barreneko paretako harri bat erakutsiz.
Gipuzkoaren 250 milioi urteak
Ipuzkoaren 1.000 urteen parean, Gipuzkoaren eta Goierriren historia geologikoa duela 250 milioi urte hasi zen. Galizia-Bretainia bananduko zituen arrakala sortu zen eta bolkanismo handiko aroa izan zen, bi alditan: irekiduran lehenik, eta Pirinioak goratu zireneko plaken uzkurdura aroan bigarrenik (duela 50-60 milioi urte). Gipuzkoan, izatez, bi lurrazal geruza mota daude: ozeanikoa eta plataforma kontinentalarena. «Izatez, plaka iberikoaren muga Azpeitia parean dago, ez gaur egungo kostaldean». Hala, Gorliz-Armintza artean (Bizkaia) aurkitutako dinosauro aztarnak Europa aldeko plataformakoenak dira. Euskal kostaldeko sedimentu turbiditikoak ere Landetako mendikatetik etorritakoak dira, plataformaren ertzeko deltara iparretik garraiatuak.
Itsasarte batek banatzen zituen Gipuzkoako bi plaka horiek. Iberiakoa Lurraren ekuatorean zegoen orduan, eta hego-ipar mugimenduan joan zen. Gipuzkoako alde zaharrena, ipar-ekialdea, Triasikoan erne zen uretatik. «Gero, Goierriren historia intentsoena duela 120 eta 80 milioi urte artean gertatu zen».
Itsasarte horretan, hegoaldeko deltetako Pirinioen mendizerra, geologikoki, bat eta bera da Cap de Creusetik Galiziaraino. Mendikate horren parte dira Urbasa eta Aralar, «Horren aurretik, ordea, arrezifeak zeuden, bai iparraldetik, bai hegoaldetik. Arno, Azpeitia, iparreko arrezifeak dira. Azpeitia zen muga, eta justu muga horretan ageri da bolkanismoa, Eibar eta Zumarraga bitartean. Ondoren, irla tropikalak eratu zituzten granito intrusioak izan ziren; Aiako Harriak da bat».
Aralarren nukleo jurasikoa, marga eta kareharria (180-145 milioi urte). / Koen Vav den Driessche
Goierrin arrezife katea
Arrezifeak organismo bizien pilaketak dira, itsasoaren ur azaleraino heltzen dira hondotik, argia behar dutelako. Duela 125 milioi urte hasi ziren sortzen, hainbat fasetan, agertu eta desagertu. Urgonianoak dira. Iparreko plataforma kontinentala eta iberiarraren artean, itsasoan arrezife-barrera bat sortu zen. «Aizkorri, Aralar, Anboto, Udalaitz… arrezife katea da, baina plaka iberiarrekoa, hegoaldekoa. Flysch beltza sortu zenean desagertu ziren arrezifeak, itsaso-besoa ireki zenean flyscha arrezifeen gainetik zabaldu zelako. Iparraldeko deltak ere orduan hasi ziren». Murumendi ere arrezife bat zen. «Mendi horien horren garaiak sill-ak dituztelako dira».
Goierriko gainerakoan, ordea, lurrazal finagoaren ondorioz, ondorengo fenomeno bolkanikoetan lurpetiko «bero asko» jasan zuen, eta fosilak ezabatu zituen horrek. «Hemengo flyschetan ez a amoniterik batere aurkitzen, horreagtik. Kareharrien barruan bakarrik, margak baino hobeto iraunarazi dituelako». Irimon eta haren inguruan lurpeko geruza arteko intrusio bolkanikoen sill sistema oso bat dago, Usurberaino heltzen dena. «Bitarteko gain guztietan sill-ak aurkitu ditut: Izazpin, Samiño, Mandubian… Duela 80 eta 100 milioi urte arteko karezko margak dira horiek, eta Gabirian edo Zumarragan dagoen flysch beltza baino garaiagoak dira. Samiñora San Bartolometik igoz gero, terrazak daude denean; bada, terraza bakoitza sill bat da».
Delta-sedimentuen emaitza dira jatorriz, berriz, Aizaleku mendia eta handik Aizkorrirantz dauden Otañu, Aizpuru eta gainerako guztiak. «Kareharri asko eta buztin gutxi dute, deltaren ezaugarri bat. Flyschean alderantziz da. Hareharri asko dagoen lekuetan 800 edo 900 metro altuko mendiak daude».
«Helburua, paisaiari begiratzea»
Goitik behera: Irimoko gailurrerian arroka bolkanikoa (90 milioi urte). / Koen Vav den Driessche
Gabiriako hilerritik iparralderantz begiratuta, Izazpi dago. Usurberainoko mendi-kordal guztia gauza bera da: intrusio bolkanikoek sendotutako kareharrizko flyscha. Murumendi, ekialdera, arrezifea. Ipar-mendebalderantz, Irimo eta Beloki ikusten dira, haiek ere intrusio bolkanikoak dauzkatenak.
Usurbetik Beasain aldera, berriz, «zulo izugarria» dago. «Lerradura erraldoiren bat izan da hor noizbait. Ezin jakin noiz, baina glaziazioen ondoren ibaien ibilguak aldatu zitezkeen. Oria ibaiaren kasuan bezala; Tolosatik Donostiara joatea zen logikoena, Hernanin barrena. Lehen hala zen, baina lerradura handiek oztopatuta, Oriorantz bilatu behar izan zuen ibaiak bidea».
Ikusmirarekin Gabiria gainetik jarraituz, Aralar dago hurrena hego-ekialderantz. Txindoki, Balerdi eta Aralarko multzo guztia arrezife urgonianoen antiklina da: geruza gazteenak inguruan daude, eta barruko nukleoa da zaharrena, jurasikokoa. «Aralar oso egitura berezia da. Guztia leku bakarrean dago: bere historia duela 200 milioi hasi zen, eta duela 100 milioi bukatu. Ehun milioiko ibilbidea dauka. Ataungo Domoa ere egitura ikusgarria da», dio Van den Driesschek.
Hegoaldera, Balankaleku, Esparru, Hirumugata, Atxurbi daude, Etzegaratera arte. «Arroka deltaikoak dira horiek, hareharri askokoak, oso sendoak, eta garaieraz 800 metro ingurukoak. Horiek 100 bat milioi urte dituzte, eta hegoaldeko plakako deltetako sedimentuek osatu zituzten».
Hurrena, Aratz aldean, Altsasutik Etzegaraterantz dauden kareharri haitz handiak arrezifeetatik jausitako zatiak dira. «Arrezifeak desnibel handia zuela esan nahi du, 500 bat metro, eta handik erori ziren blokeak. Aralar bezala, Aizkorri eta Aratz ere arrezifeak dira».
Gertuago, Aizaleku arroka deltaikoa. Bira geologiko-historikoa osatzeko, iparraldean Irimo dago, «itsaspeko bolkanismo purua». ■
