«Psikologoarengana dirua daukana joan daiteke bakarrik»
Psikologiaren, Biologiaren eta Kirol Zientzien ikasketen artean lehenengoaren aukera egin zuen Nekane Balluerkak (Ordizia, 1966). Giza portaeren ikerketan eta metodologian aditua da. «Oso gutxietsia» zegoen psikologia ikasketak aukeratu zituen, baina ez du damurik: «Ez naiz damutu psikologia ikasteaz, nahiz eta ez dudan aplikatu. Ez naiz ausartzen esatera ni psikologoa naizenik; ikertzailea eta Psikologia fakultateko irakaslea naiz. Oso beharrezkoak iruditzen zaizkit psikologoak gaur egungo gizarterako».
Umetan nolakoa zinen?
Ume nahiko mugitu nintzen. Otegi Enean bizi nintzen, eta gaur egun kiroldegia dagoen gune horretan baserriak zeuden. Aparte zegoen auzoa. Asko jolasten genuen, asko joaten ginen mendira, futbolean neska-mutilek jolasten genuen… Oso auzo berdinkoia zen garai hartarako. Ez neskak alde batetik, eta mutilak beste aldetik… Epe zoriontsu bezala oroitzen dut.
Psikologia lehenengo aukera izan zen?
Zalantza asko izan nituen Kirol Zientziekin [Madrilen zegoen], Biologiarekin edo Psikologiarekin. Azkenean, Psikologia aukeratu nuen, Donostian zegoelako. Biologia Leioan zegoen eta nire gurasoek ez zeukaten aparteko baliabiderik, eta Donostiara joan-etorria egiten nuen. Psikologia ikasten hasi nintzen, giza portaera asko interesatzen zaidalako. Eta gustura. Karrera erakargarria egin zitzaidan. Lehenengo urtetik asko gustatu zitzaizkidan estatistikaren inguruko irakasgaiak: datu analisiak, psikometria, ikerketarekin lotutako irakasgaiak. Ezagutzen ez nuen mundu bat zen hura. Antropologia ere asko gustatu zitzaidan, Jose Migel Barandiaranekin uda batean hartu-emanak izan nituen. Joxe Martin Apalategiren bidez ezagutu nuen Barandiaran eta bere ‘Elkarteko gertakien sortze eta azkera’ liburuxka itzuli nuen euskarara, Joanne Crarworden ‘Antropologia psikolikoa’-rekin batera.
Portaera zientzien metodologia gaia aukeratu zenuen tesirako.
Zein metodo erabil ditzakegun, ikerketak egiteko portaeraren inguruan. Nola planifikatu behar den ikerketa bat, zer datu analisi erabili behar diren, edo zer estatistika erabili behar duzun hortik lortutako emaitzak analizatzeko, nola interpretatu behar dituzun emaitza horiek… Hori da metodologia: nola neurtu behar duzun portaera modu kuantitatiboan eta kualitatiboan metodologia misto bat erabiliz. Nola egin dezakezun hurbilketa zientifiko bat portaeraren analisiari…
Asko aldatu al da?
Bai, asko. Gure jakintza esparruko irakasgaiak oso azkar doaz. Azken batean softwarearekin harreman handia daukate, batez ere hurbilketa kuantitatiboan. Hurbilketa kualitatiboa ere aldatu da. Ikerkuntzaren eremua oso azkar aldatzen joan da. Beti egokitzen, uneoro ikasten… .
Karrerako lanak idazmakinarekin egiten ziren belaunaldikoa zara.
Karreraren azken urtean irakasle batekin kolaboratzen hasi nintzen, eta orduan hasi nintzen ordenagailua erabiltzen, fakultatean bertan. Etxean ez neukan ordenagailurik. Eta ingelesarekin, gauza bera. Ikastolan ingelesa zertxobait ematen genuen, baina 17 urterekin hasi nintzen benetan jo eta ke ingelesa ikasten. First, Advanced eta Proficiency jarraian atera nituen.
Zure ibilbidean ingelesa garrantzitsua izan da?
Irakasleek argi esan zidaten karrera akademikoa egiteko eta doktoretza tesia egiteko ingelesa menderatu behar zela. Azken batean, argitalpen puntakoenak ingelesez argitaratzen dira. Tesia egiten ari nintzen bitartean ezagutu nuen Arizonako irakasle bat. Nire tesiko gaiari buruz eskatu nizkion artikulu batzuk. Ez da gaur egun bezala, datu baseetan minutu batean daukazula artikulu sorta bat. Bi eskatu nizkion eta 40 bat bidali zizkidan, gutun batean. Orduan gonbidatu nuen gure unibertsitatean egonaldi labur bat egitera. Batez ere gu ari ginen testak euskarara egokitzen eta itzultzen, eta berak gauza bera egiten zuen Arizonan ingelesetik gaztelerara, han latino asko daude eta. Eta gero berak gonbidatu ninduen berarekin han egonaldi labur bat egitera. Urte askoan jrraitu dut berarekin lanean.
Kalifornian eta Manchesterren ere egon zinen, ama zinela. Erabakia erraza izan zen?
Ez, ez da erraza izaten. Lehenengoan, Arizonan, oso gaztea nintzen, 26-27 urte nituen. Kaliforniara joan nintzenean alaba zaharrenak 5 urte zituen eta gazteenak 3. Hori gogorra da. Amaren laguntza handia izan dut baina senarrarena ere bai, oso bolkatuta egon da. Ni feminista naiz, baina bera ere bai, praktikantea. Gogorra egiten da, baina nire egonaldiak hilabete batzuetakoak izan dira, ez dira urtebetekoak izan.
Manchesterrekoa egin nuenean helduxeagoak ziren, eta hobeto. Manchesterren oso gustura egon nintzen. Eskolak ere eman nituen master batean. Esango nuke, handik ateratako argitalpenak izan direla hoberenak nire ibilbidean, batez ere oso zentratua nengoelako.
Ikerketarekin jarraitzen duzu?
Bai, bai. Beti zuzendu izan dut ikerketa talde kontsolidatu bat deitzen dena. Eusko Jaurlaritzak 4 edo 6 urtean behin deialdia egiten du eta taldeak aurkezten gara. Lortzen duzun puntuazioaren arabera, sailkapen bat daukazu. Gure taldeak beti sailkapen ona lortzen du. Aurten ere aurkeztu dugu geure burua, baina ez dakit zer lortuko dugun. Maiatzera arte ez da ebazten. Oso lerro metodologikoetatik orain lerro aplikatuagoetara ere pasatu naiz. Taldean 22 pertsona gara eta aurten bost lerro aurkeztu ditugu.
Lerroak zeintzuk dira?
Batetik, gaitasun sozio-emozionalak garatzeko esku hartzeak, umeetan, nerabeetan, gazteetan eta zaharretan. Bigarrena, psiko-onkologia. Fisioterapeutekin eta nutrizioko jendearekin lanean ari gara eta hurbilpen ezfarmakologiko bat osagarri bezala diseinatzen ari gara: ariketa fisikoa, elikadura osasuntsua eta alderdi emozionala lantzen dituena. Minbizia duenari nolabaiteko indarra emateko baliabide batzuk emateko, bere trantsizio hori ahalik eta egokiena izan dadin.
Hirugarren gaia suizidioa da. Batetik, mitoen inguruko ikerketa bat egin dugu, batez ere, suizidioan egon daitekeen pertsona bat detektatzeko gai izan gaitezen eta jarrera egokia mantendu dezagun berari laguntzeko. Eta bestetik, posbentzioa.
Hori zer da?
Hurbileko batek bere buruaz beste egiten duenean, nola gelditzen den pertsona hori. Oso kolektibo ahaztua da. Gehiago egiten da prebentzioan nerabeekin eta gazteekin. Oso ondo dago hori, baina kolektibo hori oso ahaztua eta oso gaizki dago, eta suizidiorako arrisku handia dauka.
Gaurkotasun handiko gaiak dira hirurak. Eta laugarrena, zein da?
Zahartzaro aktiboa. Guk zaurgarritasun psikologikoa aztertzen dugu. Beti lantzen da zaurgarritasun fisikoa eta kognitiboa, eta guk psikologikoa lantzen dugu. Hor lantzen dugu bakardadea, nahi gabeko bakardadea, eta baita zaintzaileen zaintza ere. Hor badauzkagu migranteak…
Adinekoen kasuan , digitalizazioak ere kezkatzen nau. Jende heldua erabat baztertuta uzten ari gara. Ezin dira banketxera joan, ezin dute ezer egin modu autonomoan. Oso gizarte menpekoa sortzen ari gara. Suizidio saiakerak ere 60 urtetik gora asko dira. Gazteen suizidio saiakeraz bakarrik hitz egiten dugu, baina kolektibo horretan ere kopuruak oso handiak dira, eta asko kezkatzen nau. Edadismoa, azken batean; zeinen gutxi baloratzen ditugun gure helduak. Baztertuta ere sentitzen dira. Ume txikiak izango balira bezala tratatzen ditugu. Beraien bizitza egin dute, eta beraiei esker gaude gu hemen.
Psikologoen lana inoiz baino beharrezkoagoa da?
Orain arte psikologoarengana joatea estigmatizatuta egon da. Gizarteak osasun mentaleko arazoak betidanik izan ditu. Orain, agian, aldagai batzuek eragiten dute gehiago izatea. Teknologiei edo sare sozialei, edo beste hainbat gairi buruz hitz egiten dezakegu. Baina nire ustez, estigma hori pixka bat jaisten ari da eta jendeari ez dio lotsarik ematen psikologoarengana joaten dela esateak. Baina arazo handi bat dago: psikologoarengana dirua daukan jendea bakarrik joan daiteke. Zerbitzu publiko bezala sartu beharko genuke psikologia Osakidetzan. Orain hasiko da Lehen Arretan sartzen pixkanaka, baina nire ustez areagotzen joan behar du, eta abiadura handian. Zeren behar izugarria dago. Pilulaz betetako gizarte bat daukagu.
EHUren ardura nagusia eduki zenuen 2017tik 2021era. Nola hartu zenuen?
Bilakaera bat da. Ni beti konprometitu izan naiz eskatu dizkidaten gauzetan. EHUn konprometitua izan naiz. Beti pentsatzen dut guztiok egin beharko genukeela gure bizitzako momenturen batean horrelako konpromiso bat. Izan ere, azken batean, besteentzat lan egitea da.
Errektoretzatik egindako zer ekarpen azpimarratuko zenuke?
Taldearen ekarpenak dira, komunitate unibertsitarioaren ekarpena. Gustura nago egin genituen gauzekin. Prestakuntzan, hiru titulazio berri jarri genituen martxan: Adimen Artifiziala, Automobilgintzako Ingeniaritza duala eta Haur Hezkuntza hiru eleduna. Bestetik, hamar titulazio dual martxan jarri genituen, beste hamar titulazio bikoitz, nazioarteko bost titulazio bikoitz eta graduondoan hiru dual, hamar nazioarteko bikoitz, eta bultzada eman genion Erasmus Mundus masterrei. Formakuntza jarraitua, enplegu foroak martxan jartzen genituen, zeharkako gaitasunetan formakuntza, ekintzailetza… Ikerkuntzan ere garrantzia eman genion talentua erakartzeari eta prestigio handiko 6 edo 7 ikertzaile ekarri genituen eta Nobel saridun bat.
Naziortekotzean ere urratsak egin zenituzten.
Europako unibertsitateen Enlight sarea sortu genuen, oso unibertsitate indartsuekin. Mugikortasuna bultzatu genuen, eta euskarari izugarrizko bultzada eman genion. Kreditu asko jarri genituen euskaraz. Nik garrantzia handia ematen diot Galdakao-Usansolo ospitalea EHUra atxikitzeari. Oso ona izan zen, oso euskalduna delako. Gure mediku euskaldunak trebatzeko oso urrats garrantzitsua izan zen. Jasangarritasunari garrantzia handia eman genion, eta feminismoari ere bai. Diskriminazioaren protokoloa, indarkerien protokoloa berritu genituen… Ezbitarrari ere garrantzia eman genion. Gure deialdietan ezbitar bezala edozein identifika daiteke.
Zerbait egiteko gogoarekin gelditu zinen?
Nire ustez, azpiegitura batzuk geratu ziren guztiz konpondu gabe, baliabiderik ez genuelako. Arlo akademikoan, digitalizazioan urrats asko egin genituen, baina pandemiak behartuta. Pandemia baliatu genuen digitalizazioa bultzatzeko, eta unibertsitatea oso ondo ekipatu genuen. Jende guztiak izugarrizko esfortzua egin zuen. Baina nire ustez digitalizazioan EHUk urrats asko egin behar ditu.
Kezka bat ere geratu zait: diziplina-artekotasuna bultzatu nahi izan dut beti. Niri ez dit balio teknologia eta zientzia abiadura handian joatea, giza eta gizarte zientziak parean ez badoaz. Teknologiaren erabilera egokirako, etikarekin erabiltzeko, beharrezkoa da psikologia, filosofia, soziologia, giza eta gizarte zientzia parean joatea. Diziplinartekotasun hori bultzatzen saiatu ginen, baina oraindik konpartimentu estanko asko daude, nire ustez, unibertsitatean.
Errektoretza talde berria etorri eta Urrezko Domina eman dizu, Carlos Garaikoetxearekin eta Jose Angel Iribarrekin batera.
Ez nuen espero. Pentsa, itzal handiko bi pertsona horiek izugarri miresten ditut. Garaikoetxea gaur egungo autogobernuaren sustatzaile nagusiena da, egitura guztiak martxan jarri zituena bera izan zen. Gu ez ginen egongo egoera honetan Garaikoetxearik gabe. Gainera, berak [Espainiako] Konstituzioari abstentzioa eman zion, eta horrekin gure autonomia indartu zuen. Iribarrek ere balore euskaldunak eraman ditu munduan zehar, eta baloreak kirolean gazteei ere helarazi dizkie.
Bengoetxea errektoreak zutaz esandakoak dira: «Lider eredugarria, langilea eta maitatua, feminismoaren eta berdintasunaren alde lan egin zuen».
Oso hitz politak dira, gehiegizkoak. Baina oso eskertuta nago talde berriari. Eman didaten errekonozimenduetan hunkigarriena izan da.
Gernika-Palestina ekimeneko kide ere bazara. Gizakia zertarako gai den…
Oso gaizki eraman dut. Agian inozoa naiz, baina psikologo edo portaeraren behatzaile bezala, ez nuen espero. Horrelako genozidio bat, guztion begien aurrean, inpunitate osoarekin, haur pilo bat hil, gizarte zibila… Ez nuen espero. Sentsazio oso tristea sortzen dit. Eta Europaren konplizitatea; interes ekonomikoak, pasibotasuna… Gaizki eraman dut eta eramaten dut.
60 urtera gerturatzen ari zara. Jubilazioan pentsatzen hasi zara?
Asteburuak libre izatea lortzen badut, niretzat hori ia-ia jubilazioa izango litzateke. Ez daukat horrelako presarik, baina ez daukat inolako asmorik nire egonaldia unibertsitatean luzatzeko ere. Adibidez, ikerketan orain arte ni izan naiz ikertzaile nagusia, baina aurten beste pertsona batekin kozuzendaritzan nago. Gainera proiektuan idatzi dut nik zuzenduko dudan azkeneko aldia dela. Erreleboa prestatuta daukat. ■
Furgonetako bidaiak
Nekane Balluerkaren familian ez dute zalantzarik izan argazki kuttuna aukeratzerakoan. Argi zeukaten euren familian hain garrantzitsua den furgonetarekin egindako bidaietako baten argazkiak izan behar zuela. Eta Korsikara egindako bidaiakoa aukeratu dute, Nekanerekin batera, Amaia eta Eider alabak, eta Bittor senarra ageri direla. «Korsikara egindako bidaiakoa da argazkia. Oso oroitzapen ona daukagu. Korsika asko gustatu zitzaigun, Korsika oso berezia delako. Kostaldea eta mendikate oso interesgarria du. Ez dago batere turistifikatua. Kanpinak daude, hotelak gutxi. Oso basatia da».
Duela bi urtera arte, urtero furgonetan pasatu izan dute oporraldia. «Oso furgoneta zalea naiz, eta alabak oso txikiak zirenetik, furgoneta ekipatu batean ibili izan gara beti. Renault Trafic kanperizatu batean. Hilabete osoa, 20-24 egun, igarotzen genituen furgonetan. Oso momentu politak izan dira haurrekin furgonetan».
Familia kohesioa mantentzeko oso garrantzitsua izan dela dio, besteak beste, komunikazioa areagotzeko baliagarria izan delako. «Zure ereduak asko eragiten die. Izugarri markatzen du».
Egindako bidaien artean, Esloveniara eta Kroaziara egindako bidaia ere oso gogoan dute. «Dubrovnikeraino jaitsi ginen, eta oso oroitzapen politak ditugu».
